Departamentlər

Oğuz yurdunda quraşdırılmış for-post keçid zona - “ölkə” - Ermənistan

Bu uzun məqalə Azərbaycan və Türk Dünyası xalqlarının tarixilik şüuruna, milli yaddaşına zaman -zaman etnogenetik və etnotipik qan vurmaq üçün yazılmışdır. Yəqin tarixdə tarixini unudan, assimiləyə rahatlıqla məruz qalan, ən unutqan xalq türksoylu xalqlardır. O cümlədən biz Azərbaycanlılar...

Amma “əziz tarixçi dostum” xəritədə erməni dövlətinin lokalizasiya məkanını təsəvvür belə etmir. Bizim eranın V əsrində baş vermiş bir oğuz-türkünə (Azərbaycana) məxsus hadisədən danışır, budur həmən yanında erməni və ya Ermənistan?! Bütün məişəti, folkloru etnoqrafiyası - mətbəxi, geyimi, nağılı, dastanı, mahnısı, hətta aşıqları belə... Güney Azərbaycandan, Qərbi Azərbaycandan, Səlcuq-Osmanlı Türklərindən və Şimali Azərbaycandan, eyni zamanda başqa millətlərdən oğurluq və çırpışdırmadan ibarətdir. Amma öz millətimdən olan tarixçi “dostum” mütləq yerevanlı və moskvalı “ciddi” mənbələrə istinad edib o taylı-bu taylı Azərbaycanın qədim tarixindən bir kəlmə yazan kimi mütləq yanında bir erməni hoqqası qeyd edirlər. XX əsrə qədərki Qafqaz tarixində bir erməni olayı tarixi xronikada qeyd edilməmişdir. Bütün mənbələr Stepan Şaumyanın oğlu tarixçi-professor Şaumyanın sifarişi ilə süni yollarla yazılmış və yazdırılmışdır. Stepan Şaumyanı hamınız yaxşı tanıyırsınız , həm də xatırladım ki, bu Şaumyan tayqulaq Androniki hər zaman müdafiə edən, ona qəyyumluq edən daşnak Şaumyandır! Şaumyanın qaraçı-daşnak qohumlarının qonşu xalqlardan mədəniyyət oğurluğu bu gün də davam edir və bu proses hər zaman davam edəcəkdir. Özünü Qafqaz xalqı kimi qələmə vermək üçün onların başqa çarəsi yoxdur. Axı onlar özlərini Qafqazlılara oxşatmalıdır. Çox təəssüf edirəm ki, hələ çoxları bilmir ki, ermənilər erməni deyil, tarixdə erməni adında millət olmayıbdır. Erməni kimi tanınan millət heç vaxt Qafqazda yaşamayıb. Hər kəs, xüsusən müsəlman - türk xalqlarının ziyalıları hamıdan tez, yaxşı və mütləq bilsin ki, bu günkü ermənilər Qafqaz mənşəli millət deyil və heç vaxt Qafqaz mənşəli olmamışdır. Qafqaz 1828- ildə Səfəvi dövləti (indiki İran) ilə çar Rusiyası arasında bağlanmış Türkmənçay əhdnaməsi nəticəsində Şimali Azərbaycan (indiki ermənilər yaşayan ərazidə o zaman ermənilər yaşamırdı və indiki Ermənistan bütünlüklə Azərbaycanın Qərb hissəsi olaraq şimalı Azərbaycanla, Acarstanla birlikdə - bütün cənubi Qafqaz Rusiya ilə zorla, hiyləgərliklə, hərbi güc hesabina birləşdirildi) zorla ilhaq edildikdən sonra çar Rusiyasının Tehranda yerləşən konsulu Aleksandr Serqeyeviç Qriboyedov Qafqazı xristianlaşdırmaq məqsədilə erməniləri pulla buraya köçürtmüşdür. Bu ideya - Qafqazı xristianlaşdırmaq, əvvəl general Menşikova məxsus olsa da, sonra bu ideyanın alovlu tərəfdarı A.S.Qriboyedov oldu. Ermənilərin həm mənəvi, həm də tarixi baxımdan Qafqaza torpaq iddiası etmək üçün heç bir haqqı yoxdur. Bir mühüm fakta diqqətinizi çəkmək istərdim, Dağlıq Qarabağın paytaxtı Xankəndində ( sovet dövründə bu şəhərin adı Stepanakert idi, daşnak-faşist, güya bolşevik-kommunist Stepan Şaumyanın şərəfinə belə qoyulmuşdu.) Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsinin 150 illiyi şərəfinə ermənilər özlərinə abidə qoymuşdular. Bu abidəni sənədli filmlərdə görmək mümkündür. Bir sözlə bütün cənubi Qafqaz min illərdi ki, hun, saka (isgit), kıpçak, xəzər, oğuz türklərinin yurdudur - özbəöz Azərbaycan Yeri, özbəöz Azərbaycan Torpaqlarıdır. Dədə Qorqud dastanlarında bu yerlər Oğuz eli, Oğuz yurdu, Qafqaz dağı isə Qazılıq Dağı kimi keçməkdədir. Oxucu bilsin ki, rəsmi xəritədə gördüyünüz Ermənistan qədim Oğuz -Türk torpaqlarıdır. Söhbətin qədim ermənistandan getdiyi zaman haralardasa mücərrəd bir ermənistan coğrafiyası aramaq, təxəyyüldə canlandırmaq lazımdır. Yəni?!.

Hal-hazırda onlar özlərinə “ Hay”, “ Hayes ”tayfası deyirlər, öz dillərində özlərinə erməni demirlər. Niyə?! Çünki Hay, Hayes etnonimdir. Onların indiki Hindistanın Tamil vilayətində yaşayan indus qaraçısı olduqları zamandan adları Haydır. Qaraçı olanda nə olar, öz adlarını bilirlər və yaxşıca hifz edib saxlamışlar. Erməni sözü hələ hayeslər bura gələnə qədər qədim toponim kimi işlənirdi. Yəni hələ ermənilərdən çox-çox əvvəllər “erməni” coğrafi ərazinin adı olaraq mövcud idi. Bu Hayları qonşuları, xarici aləm “zorla” erməni edibdir. Yəni onlara erməni adı veribdir. Əgər onlar doğrudan da ermənidirsə niyə özlərinə “HAY-HAYES ”, ölkələrinə “Haystan”deyirlər? Mən çox istərdim ki, daha çox tarixçi dostlarımız bu məsələ ətrafında düşünsünlər. Ermənilərin və ermənipərəst “tarixçilərin” rüşvət və konyak hesabına yazdığı saxta-yalan-palanla dolu tarix kitablarına inanmasınlar. Onlara erməni olmaqla qədimlik tarixini daşnak-kommunist Mikoyan, Şaumyan, Petrosyan, Saxarov, Sevortyan, Aqanbekyan və bu qəbildən yüzlərlə - yanlar süni şəkildə uydurub vermişlər.

Bu günkü Ermənistan xəritəsinin çərçivəsi içindəki torpaqlar qədim Azərbaycanın Qərb hissəsidir- qeyd etdiyim kimi qədim hun, sak (isgit), xəzər, qıpçaq, oğuz, osmanlı, qurd, cak... boylarının yurdudur. Və heç vaxt ermənilərin torpaqları olmayıb. Burada Armeniya yer və ya dövlət adına diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Birincisi bu əbləh qonşularımızın əsl adı erməni deyil, onların doğma adı Hay və ya Hayesdır. Onlar biri-birlərini tanımaq üçün nahaq yerə demirlər ki, “hayes, türkes” ( “ Haysan ya türksən? ”) tayfa özü-özünə öz doğma adını deyir - Hay. Yaxşı, bu tayfa özünə etnonim olaraq hay deyirsə, bu erməni hardan çıxdı?!

Haylar qədimdə indiki Hindistanın qərb tərəfində Tamil və Pəncab vilayətlərinin arasnda yaşayan çoxsaylı qaraçı tayfalarından biridir. Təbii ki, aclıq və səfalət səbəblərindən oralardan zaman-zaman uzaqlaşmış, oğurluq və başqa cinayətlər törədə-törədə, Hind okeanı sahili boyu yem axtara-axtara indiki Pakistana, o zamankı Persiyaya, Sasanlara, oradan Aralıq dənizi shillərinə, oradan isə indiki İstambula və oradan indiki Albaniyaya, oradan indiki İtaliyanın şimalına gəlib çıxmışdılar. B.e. -dan əvvəl I yüzillikdə onlar Roma dövlətinin ərazisində yaşayırdı. Hay tayfasının başçısı öz qızını Roma leqionerlərindən birinə çalışaraq, yalvar-yaxarla ərə verə bilmişdi. O leqionerin vasitəsilə imperator ailəsinə yaxın olan ailələrlə ticarətdə bulunmuşdular. Roma sarayına məxsus mülklərə, saraylara ayaq açan Haylar qaraçı xislətinə sadiq qalaraq bir-neçə dəfə oğurluq etdilər. Oğurluq və xəbərçilik (oxu: cəsusluq) etdiklərinə görə şəxsən imperator özü leqionerinə tapşırdı ki, bu Hay-Hayes arvad qohum-əqrabasını buradan rədd etsin. Beləliklə, bu haylar b.e.ə. I əsrin əvvəllərində indiki şimali İtaliya tərəflərdən qədim Makedoniyaya, Balkanlara, Balkanlardan isə indiki İstambula qovuldular. Nəhayət bu “zavallı” (onlar bu sözü oz ünvanlarına söyləməyi və dedirtməyi çox sevirlər, axı zavallı, fağır, çarəsiz, “əzabkeş” obrazında onlar çox şey əldə edə bilirlər) haylar Asiya qitəsinə keçib, İstambulu bəyənməyib Yalova - İzmir istiqamətində Ege dənizi, Ağ dəniz sahilləri ilə gəlib b.e. II əsrin əvvəllərində Assuriyaya çatdılar. Burada ilk dəfə suryanilərlə görüşüb tanış oldular. Onlar elə qaynayıb qarışdılar ki, bu günə qədər bir yerdədirlər. Harada Hayes var, orada Suryani (assir və ya assur) vardır. İndiki Anadolu və indiki şimal-şərqi Suriya ərazisində coxlu şəhər dövlətlər mövcud idi- Troya, Misya, Friqiya, Bitiniya, Paflaqoniya, Assur, Elam ,Urartu, Anqora, Smirna, lidiya, Likiya, Pisidiya, Kilikya, Kapadokiya, Meliddu, Qor-don, Tuşpa və s. bu şəhər dövlətlərin demək olar ki, hamısından Hay - Hayes qaraçı tayfası sürü ilə keçib getmişdilər. Bəyaz qaraçılar da buna bənzər bir həyat yolu keçmışlər. Amma bu o demək deyil ki, bütün Avropa xalqları bu yolu keçmişdir. Ümumiyyətlə hind-avropa deyilən etnik bölgü sırf şərtidir, səlis deyil, qeyri elmidir. Bir neçə qaraçı tayfasının Hindistandan baş götürüb Avropaya gəldiyinə görə Avrasiya xalqlarını saxta etnik cədvəl üzrə düzmək, dil ünsürlərinə, motivlərinə görə saxta elmi don geyindirib əqrəba, etnik kök birliyi ambisiyası çıxartmaq doğru deyildir. Bu bölgüyə görə Avropalılar hind-avropa xalqıdır- demək, biri-biri ilə qohum-əqraba xalqdır, onda buyursun keçsin lap yuxarı başa?! Elə isə bu skandinav xalqlar hind-avropa deyil, məs. estonlar, macarlar, ukraynalılar, bolqarlar...hind-avropa deyil?! Bir sözlə, Hindistandan qaraçı kimi çıxmayan xalqlar, məs. o cümlədən böyük Türk Dünyası xalqları, Semit xalqlar, Roman xalqlar... əgər Hindistandan qaraçı kimi çıxmayıblarsa, demək onlar 2-ci dərəcəli xalqdır- özünüz deyin burada , belə bir etnik bölgüdə elm və məntiq varmı?! Bunlar-qaraçı həyatı keçirənlər ali irqə məxsus olur, oturaq həyat keçirən, böyük mədəniyyətə sahib olan xalqlar isə, məs. qədim Çin, qədim Misir, qədim Türk xalqları 2-ci dərəcəli xalq olur-özünüz deyin sadə formal məntiqin qanunlarına görə insafla düşünün burada sağlam məntiqdən bir əsər-əlamət varmı, bu elmdirmi?! Bu kimi “elmi” yaradanlar saxta , mürtəce ellinosentristlər və onların irtica fikirli davamçıları olan avropasentristlərin uydurduğu bir “psevdo elmdir.” Avrosentristlərin bu cədvəllərinə, uydurma bölgülərinə, nəzəriyyələrinə, “elmi mövqelərinə” də yəqin ki, vaxt çatmışdır-yenidən baxmaq, təftiş etmək lazımdır, tarixi səliqəyə salmaq, ambisioz saxtakarlıqdan arındırmaq, təmizləmək lazımdır. Böyük Sabir demişkən, pisi-pis, yaxşını-yaxşı yazmaq lazımdır.

Yalnız müqəddəs Qriqorinin dini təlimində insan öldürmək, qan tökmək caiz deyildi

Hay tayfası Suriyada artıq yeni yaranmış xristian dini ilə rastlaşdı. Çox tezliklə anladılar ki, bu dinə sığınmaqla ciddi iqtisadi manevrlər etmək olar, digər cəhətdən dinə tapınmaqla əldə etdikləri var-dövlətin müdafiəsini sığortalaya bilərlər. Dindən sui-istifadə etmək üçün dini təlimləri öyrəndilər, seçdilər, bütün dini təlimlərdə insan öldürmək qətiyyətlə pislənir və yasaq edilirdi. Allahın bəndəsini öldürmək olmazdı, Allah qarşısında böyük günah qazanılırdı. Ancaq Haylar axtardığını tapdılar. Yalnız müqəddəs Qriqorinin dini təlimində insan öldürmək, qan tökmək caiz deyildi. Məsələ burasındadır ki, İsanın 12 xavarisindən biri olan müqəddəs Qriqori Nisski özünün yazdığı Əhdində-dini təlimində kilsə hakimiyyətini möhkəmlətmək uğrunda qan tökməyi günah saymırdı. Kilsə hakimiyyətini möhkəmlətmək uğrunda torpaq işğalını caiz saymır, qəbul edirdi. Çünkü o özü apolagetik şərhçi idi. Dolayısıyla, müqəddəs Qriqori təlimi gizli şəkildə feodal-kilsə idarəçiliyini, feodal hökmranlığını müdafiə edir, apolaget təliminə üstünlük verirdi. Başqa sözlə, “Kilsə ehkamları eyni zamanda siyasi aksiomlar oldu...” (F.Engels). Sonralar - yəni Haylar xristian dininin Qriqori təlimini qəbul etdikdən (m.s. 301-ci il) təxminən 150 il sonra müqəddəs Qriqorinin məhz insan ölümünə və torpaq işğalına haqq qazandırdığına görə dini təlimin dini cəmiyyətlərdə tədris olunması yasaq edildi. 451-ci ildə İsus Xristosun ikili - ilahi və bəşəri təbiəti haqqında Xalkidon kilsə məclisinin qərarını Haylar qəbul etmədi. Haylar Hay-Qriqoryan kilsəsini müstəqil elan etdilər. Xristian məclisi müqəddəslər siyahısında yalnız Qriqorinin adını saxlamaq şərti ilə Qriqorinin Əhd Təlimini teoloji ədəbiyyatdan çıxartdılar. Bu təzyiqlərə baxmayaraq, Haylar 301-ci ildə qəbul etdikləri Qriqori Təlimindən əl çəkmədilər, çünkü bir tərəfdən hayların oğurluq, söyğunçuluq, işğalçılıq, nəfsgirlik, yalan, məkr və hiyləgərlik üzərində qurulan həyat və məişət fəaliyyəti bu təlimin ehkamlarına tam uyğun gəlirdi. Başqa sözlə, onlar törətdikləri bütün cinayətləri din adına yazır, kilsə üçün etmək bəhanəsilə özlərinə haqq qazandırırdılar. Digər tərəfdən Haylar Bizans yönətiminə vergi ödəməkdən imtina edirdi, çünkü Bizansa tabe olan ümumdünya kilsə təşkilatı ilə birləşmədilər. Beləcə Qriqorinin ehkamlarından Haylar ikiəlli deyil, üç, bəlkədə dördəlli yapışdılar. Beləliklə, bu səbəbdən Hayların kilsəsi dünya Hay - qriqoryan kilsəsi (sonralar “dünya erməni-qriqoryan kilsəsi ”) adlandı. Bu kilsənin adında xristian adının olmaması isə onlara hər zaman bir növ dini muxtariyyat hüququ verir. Yəni bu hayların kilsəsi, nə provaslavlara, nə katoliklərə, nə protestantlara... heç bir xristian məzhəbinə, sektasına və təşkilatına tabe deyil. Onların Qriqoryan dini əslində din olmaqdan daha çox mahiyyətcə fanatizm siyasətini ehtiva edən dini sekta xarakteri daşıyır. 301-ci ildən başlayaraq haylar bu dini təlimin şəmsiyyəsi altında gizli-açıq yaşayır, inkişaf edir, çiçəklənir və gördüyümüz kimi yox yerdən tarixi Türk torpaqlarında özlərinə torpaq qamarlayıb respublika qura bilmişdirlər. Belə ki, hayların din tarixi yox, məkrli metodlarının tətbiq - təcrübə tarixi 1700 ili aşmaqdadır. Dini qəbul etdikləri vaxtdan bu günə qədər din pərdəsi altında mürtəce tayfa fanatizmi siyasəti uyqulamışlar. Kilsə ideologiyası hər zaman siyasi idarəetmə istiqamətlərinə müncər edilmiş halda fəaliyyət göstərir.
Dünyada ən etibarsız (Adam Metz, “İslam intibahı”), xain, yalançi tayfa olduqlarına görə çox yerdən qovulmuşlar, çox vilayətlərdə yaşamışlar. Ancaq Qərbi Azərbaycan ərazisinə - indiki, Naxçıvan, Van, İğdır, Ərzirum, Qars, Axılkələk və s. gəlib girdikdən sonra uzun müddət buralarda sürü, icma halında yaşasalar belə nəhayət VI-VII əsrlərdə Səudiyyə Ərəbistanında dünyaya gələn İslam dini yayılmağa başladı və həmişə olduğu kimi özündən güclülərin alətinə çevrilməyi məmnuniyyətlə qəbul edən bu Haylar Qərbi Azərbaycana səhabilərin gətirdiyi yeni dinin yayılmağında ərəblərə yardım etdilər. İslam dininin yayılmasında ərəblərə kömək etdiklərinə görə mükafat olaraq onlar öz qriqoryan xristian dini sektalarında qala bildilər və ərəblər daha böyük səxavət göstərib 704-ildə muxtar ortodoks yönümlü avtokefal Alban kilsəsini Hay kilsəsinə tabe etdilər.

Qərbi Azərbaycanın iri kənd və şəhərləri sürətlə islamlaşdı, ancaq uzaq dağlarda yaşayan bir çox xristian-alban türkləri islamı qəbul etmək istəmədi, özlərinin ucqarda yerləşən Alban kilsələrinə ibadətə getməyə davam etdilər(şimali Azərbaycanda - Dərbənd, Qax, Şəki, Zaqatala, Balakən və s.). Əslində ucqarlarda yaşayan Alban türkləri, Ər Sak, Pomak, türk tayfaları və bir neçə qeyri-türk kəndi -Udinləri... islama gətirmək üçün ərəblərin vaxtı və imkanları yox idi, digər cəhətdən haylar ərəbləri aldatmışdılar ki, hara gedəcəklər, axırda dözməyib islama özləri gələcəklər. Gizli kanallarla haylar o ucqar dağ kəndlərə xəbər göndərirdilər ki, möhkəm durun, İslamı qəbul etməyin, biz sizin icazənizi ərəblərdən almışıq. Amma Alban kilsələri öz muxtariyyətini itirdilər. Buna baxmayaraq Türkcə danışan xalqlar olduğuna görə ermənilər onlardan uzun müddət qorxurdu. Çünkü prinsipial məsələlərdə dini ayrılıq keçirdi 2-ci plana. Xristian-İslam mənafeyindən çox, milli-etnik varlıq, mövcudluq məsələsi zərurətə çevrilirdi, üstünlük qazanırdı. Din ayrılığı olsa da dil və etnoqrafik birlik və ümumilik bu tayfaları hər zaman bir araya gətirirdi. Amma zaman keçdi, İslam bayrağı Türk qılıncına bağlandı, İslam dini sürətlə inkişaf edib dünya dini vəziyyətinə çatdı. Kiçik kəndlərdə mövcud olan Alban kilsələri tamamilə unuduldu. Bu kilsələrdə yazılan, yaradılan səlnamələr, şəcərələr, tarixi təsvirlər, ədəbi-bədii nümunələr daha çox güya xristian məzmunlu olduqlarına görə tamamilə nəzarətsiz və diqqətsiz qaldı. Bu durumu və münasibəti “uzaqdan” izləyən haylar, yavaş-yavaş bu ədəbiyyatı ələ keçirməyə başladılar. Çünki, bunu etmək üçün münbit şərait var idi, müsəlman Türklər öz keçmiş xristian dövrü tarixlərindən, ədəbiyyatlarından imtina etdikcə, yiyəsiz qalmış kitab-dəftəri haylar xristian ədəbiyyatı adı ilə öz kilsələrinə daşıyırdılar. Əslində haylar yatmış, özünə güvənən, özünə arxayın, artıq uzun müddətli oturaq həyatla ətalətli Türkün tarixini assimilə edirdi. Bunlar bəylərin, xanların, sultanların, sarayda yaşayan yazıçıların, alım və şairlərin vecinə deyildi. Artıq onlar fanat müsəlman olmuşdular. Xristian ədəbiyyatını kafir ədəbiyyatı elan etmişdilər. Sonra tarix özünə istehza etdi - Türklər də, Ərəblər kimi zəiflədi və... qurduqları azim dövlətlər dağılıb getdi. İndi tarixin səhnəsinə, məhz Türkün zəifləməsi nəticəsində, Toxtamışın xəyanəti, Əmir Teymurun sərt qisası nəticəsində, Osmanlı sarayında yunan, fransız mənşəli xanımların sultan zövcəsi səlahiyyətinə sahib olması nəticəsində... tarixin səhnəsinə Ruslar-Özbək-xanın, Mamay-xanın, Batı-xanın, Toxtamış-xanın və sair xanların verdiyi yarlıklarla zadəgan olmuş Ruslar çıxdılar. Rusların güclənməkdə olduqlarını görən haylar başladılar ruslara yalanıb yaltaqlanmağa. Ermənilər rusun iştahını XVIII əsrin əvvəllərində Qafqaza qabarda bildi. Ruslar Qafqaza meyillənməyə başladılar. Artıq söylədiyim kimi erməniləri Qafqaza doldurmağa başladılar və təbii ki, ermənilər burada fəallaşdı. Nəhayət, uzun illərdən sonra o zaman İslamı qəbul etməyən xristian Türkləri ermənilər kilsə vasitəsilə assimilə etdi, onları bütünlüklə erməniləşdirdilər (Bayandırların bir hissəsi, Ar-Sakların bir hissəsi və s.). M.ö. 150-ci illərdən başlamış, Xorasan - Məşhəd yörələrindən, Xəzərin cənub-qərbinə , oradan Araz çayı boyunca indiki Qarbağa gələn Arsak (Qor-Tsak/ Xor/Xar-Sak/ Har-Sak/ Ar-Sak/ Arsak) Türk tayfasının da kiçik bir hissəsi burada Alban kilsələrində xristianlığı qəbul etdiklərinə görə İslamı qəbul etmədilər. Arsak Türklərinin Xorasanla geniş əlaqələri var idi. Bu əlaqələr M.S. 430-cu ilə qədər mövcud idi, sonra isə həm dini mülahizələrlə, həm də müharibələr səbəbindən bu əlaqələr kəsildi. (Ismayil Kayabalı, Çemender Arslanoğlu “ Osmanlıların fethinden önce...”) İndi “Qarabağ bizim doğma vətənimizdir” deyən ermənilər bilavasitə keçmişdə assimiləyə uğrayan Bayındır, Kuman-Kıpçak, Kiçik Arsak, Boğratlı boylarından qalan erməni assimiləsinə uğrayan erməniləşmiş türkəsilli xristianlardır... Onlar özləri də yaxşı bilir ki erməniyə ( tüklü, qara, əyri qıç, bəstə boy, ixtyarlaşdıqca eybəcər, xiyar burun və s.- Adam Metz ) bənzəmirlər. (Ağılları varsa, gec deyil, İslamı qəbul edib Türklüyə öz əcdad köklərinə dönsünlər-buyursunlar.) Onların zahiri belə erməniyə bənzəmir. Bu kimi səbəblərdən bu gün Qarabağda yaşayan türkəsilli “ermənilər”lə məs. Yerevan erməniləri arasında ciddi etnik və yerliçilik zəminində münaqişə, qarşıdurma vardır. Çünki Qarabağ erməniləri saf türk qanlı erməniləşmiş qarabağlı türk “erməniləridir”- onlar hay-hayes deyildir,( məsələn Oğuz rayonunda yaşayan xristian Udinləri də assimilə etməyə xeyli təşəbbüs göstərmişdilər - amma alınmadı, son hadisələr mane oldu. Əgər Qarabağ olayı 50 il geciksəydi ermənilər bizim qədim qardaşımız olan aborigen Udinləri də tamamilə assimilə edəcəkdilər. Udinlər qədim Alban-qıpçaq boyu olsalarda assimiləyə məruz qalıb, etnik kimliyini itirəcəkdilər.) İrəvan erməniləri isə saf hayes (qaraçı) qanlı Haylar- ermənilərdir. Maraqlıdır ki, Bakıda yaşayan bir qrup erməni ailələr var idi , onlar erməniyə ərə getməyə bir həqarət kimi baxırdılar. O ailələr öz qızlarını məmuniyyətlə Azərbaycanlı oğlanlara ərə verib evləndirirdilər. Yəqin onun nəticəsidir ki, bu gün Bakıda Azərbaycan Türkünün qadını olaraq, 30.000- ə yaxın erməni yaşayır. Görünür bu ermənilər Hayes deyillər, bunların etnik tarixi keçmişi türk boylarından gəlməkdədir. Qan çəkir yəqin...

Ərəblərin daha bir ciddi tarixi səhvi ondan ibarət idi ki, bütün Qərbi Azərbaycan ərazisini “Ərməniyyə” adı altında inzibati ərazi vahidi kimi birləşdirdi və Azərbaycan-türk ərazilərini də Armaniya-Ərməniyyə adı altında xəritəyə saldı. Nə üçün Ərməniyyə?!
İş burasında idi ki, indiki Türkiyənin güneydoğusu təxminən Vana qədərki ərazi müxtəlif millətlərdən ibarət bir neçə feodal dövləti kimi tanınsa da hələ islamdan öncə və sonra bütpərəstlik dininə deyil, atəşpərəstlik dininə qail olduqlarına görə ərəb səyyahları buranın kiçik bir hissəsini Qorman - oda tapınan adamlar diyarı kimi qeyd etmişdilər; “ Or-man “(Qor-man -oda sitayiş edən adam). Hələ isgit və xəzər dönəmində ərəblərin buralara gəldiyi VII-VIII yüzillikdən xeyli əvvəl III-IV əsrlərdə Göy Sak türkü olan Meddlər, Elamlar, Atropatlar və Kaspianalılar buranı “Arman”, “Armin” adlandırmışdı. Arman-Armin-Armen sözü “ Qor + man” -dan əmələ gəlmişdi. Burada sadəcə Qor sözündəki - q səsi yumşalıb - k-ya, x-ya, h-ya keçmiş, sonra h-səsi düşmüş və ərəblərin yazıya aldığı vaxt coğrafi ad “Arman ” kimi tələffüz edilirdi. Ona görə ərəblər bu yerlərin adını Qorman deyil, Orman şəklində yazıya aldılar. Bir də ərəb dilinin məkan bildirən şəkilçisinin qrammatik tələbi ilə Arman sözü ərəbcədə Armaniyya, Arminiyya, Ərməniyyə kimi tələffüz edildiyinə görə bu coğrafi məkanın adını ərəblərdən alan cənubi avropalılar Roma və Bizans ədəbiyyatına bu məkanın adını çoxdan “Armaniya, Arminiya, Armeniya ” kimi daxil etmişdilər. Arminiya və ya Armeniya bir dövlət ərazisi, inzibati qurum adı deyildi. İnzibati qurum adı olsaydı heç olmazsa, bir kiçik şəhər adı olsa belə bu günə gəlib çatardı. Ona görə də məsələn, XV yüzillikdə bu coğrafiyaya nə zamansa Armaniya deyilməsi çoxdan unudulmuşdu. Demək, ərəblər İslam öncəsi və İslam sonrası indiki Türkiyənin güney-doğusunu Ərməniyyə kimi tanıyırdılar, o səbəbdən sadəcə Ərməniyyə kimi təsəvvür etdikləri coğrafiyaya güney Qafqazı- Qərbi Azərbaycanı da əlavə etməklə özləri üçün rahat olsun deyə “kağız” üzərində Ərməniyyə coğrafiyasını xəritədə genişlətdilər. Beləliklə Diyarbəkirdən indiki İğdıra - Naxçıvana qədərki coğrafiya kağızda, ərəb xəritəsində Ərməniyyə adlandı. Təəssüf ki, ərəblərin tarixi səhvi ucbatından o vaxta qədər yalnız səyyahların əsərində kiçik coğrafi ərazi bildirən Ərməniyyə sözü tarixdə ilk dəfə olaraq geniş inzibati ərazi vahidi mənasinda işlənməyə başlandı və bu vəziyyətin mahiyyətinə varmayan psevdotarixçilər Ərməniyyə adına gah dövlət qurumu kimi baxdılar, gah sadəcə coğrafi ərazi kimi baxdılar, gah də indiki xəritədə görülən Ermənistan kimi baxdılar. Belə ki, tarixçilər, xüsusilə erməni tarixçiləri bilərəkdən bilməyərəkdən Qərbi Azərbaycan coğrafiyasının bir hissəsini qəsdən indiki Ermənistanla qarışdırıb dolaşdırdılar. Bu dolaşıqlıq hələ də tarix elmində davam etməkdədir, çünkü bunu erməni “ tarixçiləri” belə istəyirlər. Bu dolaşıqlıq ermənilərə bütün mənalarda sərf edir. Ona görə də ermənilər tarixi dünya durduqca qarışdıracaqlar.
Sonralar Ərmən sözünün ilkin mənası olan qor-qədim türkcə od, atəş ( atəş sözü də qədim türk sözüdür; atəş; at-od və iş-ış-işıq- dan gəlir.) və man-adam-“atəşə sitayiş edən adam ” mənası unuduldu, daha çox yeni məna - “orman adamı-meşə adamı ” mənası qazandı. İndiki Van gölünün cənub-qərbində Ani qəsəbəsi də Armaniya adlı kiçik ərazinin içində yerləşirdi. Bu Ani qəsəbəsi də Qərbi Azərbaycandan xeyli uzaqda yerləşirdi. Ancaq bu ərazidə və Ani qəsəbəsində bir neçə tayfa yaşayırdı. O tayfalardan biri də Haylar idi. Ani erməni tarixçilərinin yazdığı kimi hay-erməni şəhəri və ya paytaxt deyildi. O şəhər də zaman -zaman Armaniya coğrafiyası ilə birlikdə qonşu -məs. Urartu kimi-güclü dövlətlərin hüquqi tabeliyində mövcud ola bilirdi. Urartudan sonra da bu coğrafiyada müxtəlif dövlət qurumları təşkil edilib və hər zaman bu Ani şəhərində müxtəlif xalqlar yaşayıb, bu şəhərin sırf erməni tayfasına heç vaxt heç bir aidiyyatı olmayıb. Yəqin ki, gənc tarixçilərimiz, arxeoloqlarımız, etnoqraflarımız bu məsələyə ciddi yanaşacaq, araşdırmalar aparacaq və bütün dünyaya sübut edəcəklər ki, Ani erməni şəhəri olmamışdır.


Beləliklə, Haylar - ermənilər (vəhşi meşə adamları) müsəlman ərəblərin köməyi ilə Ərməniyyə torpaqlarında yaşayan yüzlərlə müxtəlif tayfadan biri oldu və ərməniyyə adlı bir joğrafiyanın və inzibatı ərazinin sakinlərindən biri oldular. Amma erməni olmadılar. Niyə erməni olmadılar? Çünkü erməni sözü ilkin mənasını dəyişmişdi, artıq ərəblər bu yerlərə gəldiyi zaman erməni sözü “vəhşi adam, qaba, köntöy adam ” kimi təhqir mənasında istifadə edilirdi. 1878- ildə Hay (erməni) katalikosu rus çarına məktubla mürajiət edib xahiş edirdi ki, rus əsgər və zabitləri onlara erməni deməsinlər, erməni deməklə onları təhqir edirlər.(Tı vor, tı merzaveü, tı qnusnıy armenin. (sən oğru, sən iyrənj, sən məkrli erməni - Aleksandr Puşkin ) və ya (mən banazor ermənisiyəm ki?.. - M.F.Axundzadə ) Anjaq katalikosun məktubunun bir təsiri olmadı. Rus zabitləri əksinə hay- hayeslərə erməni deməkdən həzz alırdılar. Doğrudan da ermənilər qaba , köntöy, ayaqları əyri, tüklü, xiyarburun, yastıbaş tiplər idilər (Adam Metz). Sonra Haylar məjbur olub öz dillərində öz qurduqları oyunjaq respublikada Hayes oldular - onlar 1923- ildə Moskvanın jiddi yardımı ilə Qərbi Azərbayjan ərazisində qurduqları for-post respublikaya Hayastan dedilər, Hayastandan kənarda isə onlar istəməsə də bütün təhqirləri qəbul edib erməni kimi tanındılar. Beləliklə, səhabi ərəblərin səxavəti sayəsində əsrlərlə yiyəsiz qalan və Ərməniyyə torpaqlarında yazılan, yaradılan qıpçaq - türk xristian ədəbiyyata hayeslər sahib çıxmağa başladılar. Çünkü bu ədəbiyyat xristian məzmunlu olduğuna görə İslama lazım deyildi. Özlərini qədim mədəniyyəti olan bir xalq kimi qələmə vermək məqsədilə saxtakarlıq -oğurluq yolu ilə tarix və s. kitabları toplayıb Eçimədzində (Üç Müəzzin) gizlətdilər. Kitablar Eçimədzində, Matedaranda dəmir qutularda qıfıllanmış və zənjirlənmiş vəziyyətdədir (Mir Əli Seydov, Fəridə Məmmədova). Xatırladım ki, Eçimədzin - Üç Müəzzin deməkdir, erməniyə dəxli yoxdur, Matadaran isə farsja Mətn Darəd (mətn olan yer, kitabxana) deməkdir. Erməniləri səhabi ərəblərdən sonra qoruyan, mühafizə edən Səljuq Türkləridir. İslam tarix səhnəsinə çıxandan dərhal sonra yəhudilər çiçəklənmə dövrünü yaşadılar, Səljuqlar tarıx səhnəsinə çıxdıqdan sonra isə ermənilərin bəxti açıldı və sözün tam mənasında ermənilər bir çiçəklənmə erasına daxil oldular. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, XII əsrdə səljuq sultanı Məhəmməd bu məkrli-hiyləgər jəsus tayfanı “ali millət” adlandırmışdı.
Maraqlıdır, hörmətli oxujum bilsin ki, qədim erməni tarixçiləri kimi qələmə verilən salnaməçi-tarixçi yazıçılar hay mənşəli erməni deyil və onların kitabları hay -erməni dilində yazılmamışdır. İndi ermənilərə bunu deyəndə deyirlər ki, o qədim erməni dilidir- yəni qrabar dili. Halbuki qrabar dili qriqoryan kilsəsində dua oxumağa yarayır və bu dildə danışmaq belə qadağan idi. Bu dilə ermənilər qutsal-ritual motiv vermişdilər. Yəni ermənilər güya allahla qrabar dilində danışanda allah onları başa düşürmüş, dualarını qəbul edirmiş - dualar da hamısı başqa millətlərə küfr və nifrətdən ibarət olanda.
Maraqlıdır ki, qrabar dili öz fonetik-qrammatik-leksik strukturuna görə flektiv dillərə yaxındır, yəni indiki Hindistan ərazisində yaşayan qaraçı tayfaların dilinə yaxın olmuşdu, amma bu günkü erməni dili - Aşqrabar isə aqlünativ dil strukturuna malikdir. Yəni Türk dili sisteminə- iltisaqi dil quruluşuna malikdir. Niyə? Çünkü qrabar dili qaraçı dilidir, kilsədə dua oxumaq üçün yararlıdır, bu günkü aşqrabar dili isə xalqın janlı danışıq dilidir və türk dili sistemi üzərində qurulmuşdur. İndi özünüz fikirləşin, o kitablar qaraçı dilində yazılmayıb, indiki erməni dilində də yazıla bilməzdi. Elə isə kitabları niyə gizli tuturlar? Birinjisi o kitablar qrabar dilində yazılmayıb, ikinjisi, o kitablar xristian dininin ortodoks məzhəbinin Təlimlərini təbliğ edir, hayeslər isə Qriqoryan sektaya mənsubdur-yəni o kitablarda xristian - ortadoks təlimlər ermənilər üçün ikinji dərəjəli təlimlərdir. Kitabların məzmununda olan dominant motivlər ilkin xristian dini motivləridir, ermənilər isə qriqoryandırlar. O kitabların dili isə o zamankı hun-göy-sak-xəzər-kıpçak dilidir (başqa adı Kaspiana dili). O ki, qaldı kitabların məzmununa, bu kitablar Albaniya, Xəzər, Sak, Kaspiana, Atropatena, Midiya, Tap Aruz (Təbriz) Xəzər-qıpçaq ... tarixləridir. Orada nə hayes tarixi var, nə də erməni tarixi, elə məhz bu səbəblərdən ermənilər o kitabları üzə çıxartmır. Çünki o kitablar üzə çıxsa ermənilərin Qafqaz mənşəli millət olmadıqları, Urartuya, Finikiyaya, Kilikiyaya... aid olmadıqları və sair bu kimi saxtakarlıqlarının üstü açılacaq.

Digər tərəfdən bu kitablardan özləri bildikləri kimi istifadə edir, mətnləri, tarixi faktları, tayfa adlarını, tarixi şəxs adlarını, şəhər, qala-dövlət və s. adları, mətnin dilini qəsdən təhrif edir, erməniləşdirir, qarışdırırlar ki, dolaşıqlıq yaransın, həqiqət üzə çıxmasın. (Adərpatakan, Qanzas, Bakunakert, Arsax, Şuşanik, Ararat və s.) O kitablara müraciət açıq olsa, mütəxəssislər çox asanlıqla o kitabların və o yazıçıların kimə mənsub olduğunu aşkarlayar, hay - erməni olmadığnı hər kəsə sübut edərlər. Erməni ədəbiyyatı adı altında bilinən ədəbiyyat ərəblərin qurduğu “Ərməniyyə coğrafiyası ”nda yaşayan, yazıb-yaradan xristian dininə mənsub olan müxtəlif adlar altında yaşayan türk tayfalarının, bəzən xristian türk ailələrin və daha çox qədim Alban dilində və Alban əlifbası ilə yazılmış xristian-qıpçaq ədəbiyyatıdır. Bu müəlliflər xristian dininin daha çox provoslav-ortadoks məzhəbinə mənsub olduqlarına görə o kitabları hay dilində yaza bilməzdi, bir də buna görə ermənilər o kitabları zəncirli, gizlin saxlayırlar. Haylar qədim Alban və Gürcü əlifbasında yazılan ədəbiyyata - hazır xristian ədəbiyyatına sahib çıxdılar. Əsl həqiqətdə gürcü və erməni-hayların bu gün özlərininki kimi iddia etdikləri ədəbiyyat Alban əlifbası ilə yazılmışsa necə ola bilər ki, bu ədəbiyyat hay və ya erməni ədəbiyyatı olsun. Digər cəhətdən artıq qeyd etdim ki, Albanlar və bu gün gürcü adlanan digər Türk tayfaları xristian dininin ortodoks məzhəbini qəbul etmişdilər. Onlar Qriqoryan deyildilər. Əgər biz Qərbi , Cənubi və Şimali Azərbaycan-Türk xalqı bu gün xristian dinində qalsaydıq, Xristian ədəbiyyata iddia hüququmuz daha çox olacaqdı, biz Albanların xristan varisləri olacaqdıq və bu aspektdən bu günkü hayeslər Ərməniyyə ədəbiyyatını öz adlarına çıxa bilməyəcəkdi, yəni xristian olduğumuz təqdirdə “erməni ədəbiyyatı” və “erməni yazıçıları ” birbaşa bizə məxsus olacaqdı. Yəni Alban-qıpçaq ədəbiyyatı olduğu üçün tatar, mişar, kumik, göy sak - qazax və o cümlədən Azərbaycan xalqına məxsus olacaqdı. Biz bu gün dovlətimizin adını dəyişib Alban dövləti qoysaq erməniləri büsbütün tərki-silah etmiş olarıq. Alban ədəbiyyatı və hətta siyasi tarixinin birbaşa sahibi biz olarıq və bunu heç bir çətinlik çəkmədən sübut edə bilərik.Əgər adımız Alban olsa halal-haqqımızı alarıq, bizə kimsə mane ola bilməz. Qədim Bizans və ərəb mənbələri Alban xalqlarının türk mənşəli olması haqqında saysız-hesabsız məlumatlar vermişlər.

Biz islamı qəbul etdiyimiz üçün, təxminən 1000 illik xristian ədəbiyyatımızdan zorla imtina etdik. Demək, əgər biz xristian dinində qalsaydıq, dünya o ədəbiyyatı bu günkü adımızla qədim AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI kimi tanıyacaqdı. Ancaq bu məsələni qaldırmaq bu gün də gec deyildir. Təbii ki, ədəbiyyatın adı erməni ədəbiyyatı olmayacaqdı. Bu gün də onlar bu ədəbiyyatı nə qədər gizləsələr belə yenə də o ədəbiyyat erməni ədəbiyyatı deyildir, ona Alban ədəbiyyatı deyirlər. Hətta bəzi xarici ölkələrin kitabxanalarında rast gəlinən alban ədəbiyyatını ermənilər “Erməni Qıpçaq ədəbiyyatı” kimi təqdim edirlər. Çox gülməlidir-erməni qıpçaq ədəbiyyatı... Söhbət dünyanı dolaşdırmaqdan, dünyanı aldatmaqdan gedir - belə baxanda hər kişinin elə imkanı yoxdur ki, gedib dünya kitabxanalarını təftiş edib öyrənsinlər ki, ermənilər düz deyir, yoxsa yalan deyir. İnsan bu işi vicdanın ixtiyarına buraxır. Daşnak-faşist ermənidə isə ziyalı vicdanı yoxdur. Onların vicdanı qəsbkarlıq, işğal, oğurluq, onun-bunun, güclü olkələrin boşqabının dibini yalamaqdır. Demək ki, biz xristian qalsaydıq həmən Alban ədəbiyyatı bu gün Azərbaycan, ya da Xristian-Türk ədəbiyyatı olacaqdı. (Kəraimlərin bir hissəsi, Kozaklar, Qaqauzlar, Çuvaşlar, Pomaklar, Krişyan tatarlar elə deyilmi-xristian deyilmi?! ) Çünki Albanların vərəsələri olaraq daha çox bizim müəlliflik və sahiblik haqqımız ortada olacaqdı. İslam səbəbindən biz bu qədim mədəniyyətimizdən ayrıldıq. Amma biz sübut etməliyik ki, qədim Alban və Şirvan xalqlarının əsl vərəsələri bizik, bu gün Moskvanın uydurma havadarlığı ilə erməni-alban ədəbiyyatı deyilən ədəbiyyatı - Albanistikanı Yerevanın qarantiyasına versələr də o ədəbiyyatın və tarixin da doğma sahibi bizik.

Demək, o cümlədən bu gün erməni əlifbası kimi tanınan əlifba, keçmiş 52 hərfli alban əlifbasının bazasında yaranmış olsa da tarixən o işarələrin müəllifi Göy Sak əcdadlarımızdır. Düşünürəm ki, əski qipçaq-türk dilində yazılmış bu ermənilərin oğurladıqları ədəbiyyatı biz “Azərbaycan Xristian Mədəniyyəti ” adlı bir paraqrafda elmi-tədrisə cəlb edək, bu mövzularda doktorluq dissertasiyaları yazaq və biz bütün dünyadan “erməni-qıpçaq ədəbiyyatı”adı ilə təqdim edilən öz ədəbi-bədii, elmi-tarixi haqqımızı-irsimizi geri alaq, dünya görsün ki, xristian dini bizim üçün keçilmiş bir dini şüur mərhələsidir- yəni biz sonuncu dini şüur mərhələsinə daxil olmuşuq, xristianlar bizdən bir addım geridə qalıbdır. Ermənilər isə ümumiyyətlə xristian deyillər - qriqoryandırlar, xristian dininin ümumi kanonik postulatlarını qəbul etməmişlər, onlar özlərini dini sektaya bağlamışlar.

Uzun sözün qısası, bu hay-ermənilər İngiltərənin, Fransanın, Rusiyanın (burada həm çar Rusiya, həm də kommunist Rusiyasının ciddi köməyini nəzərə almaq lazımdır) çox yaxından maliyyə və hərbi-siyasi yardımları sayəsində Qərbi Azərbaycan Yerində 1923-cü ildə 19 min kv.km. oyuncaq dövlət qurumu yaratdılar. Ancaq qan içində, xəyanətlərlə qurulmuş ölkədir deyə, qurulduğu gündən bu günə qədər başı bəladan, qeylü-qaldan əskik olmur. Ölkənin ictimai quruluşunun sosialist olması, rəhbərlikdə isə kommunistlərin olması heç nəyi dəyişmədi, ölkə büs-bütün antitürk siyasi şüarları Daşnak-sütun partyasından alırdı, daxili və xarici yönətim-idarəetmə siyasəti isə birbaşa qriqoryan kilsəsindən, katalikosdan gəlirdi. Moskvada yerləşən erməni lobbisi sovet rəhbərlərindən biri olan A.Mikoyanla birlikdə Daşnak-sütun partyasının gizli proqramını həyata keçirtməyə başladılar. Məhz bu plan üzrə 1923; 1933; 1943-44; 1952-53; 1957-58; 1962-63;1972-73; 1988-89 illərdə təxminən hər on ildən bir A.Mikoyanın, tarixçi Şaumyanın, onların ölümündən sonra isə Şahnəzərovun, Baqramyanın, Gevorqyanın, Aqanbekyanın, Alixanyan-Boner-Saxarovanın...və s. və il. ( Şahnəzərov sovet dövlət rəhbərinin yanında şəxsi rabitə şöbəsinin rəisi idi), Aqanbekyanın (o Qorbaçovun iqtisadi məsələlər və yenidənqurma üzrə məsləhətçisi idi) havadarlığı ilə Azərbaycan Türklərini Ermənistandan qovdular. 300.000.000 yaxın Azərbaycan Türkü orada yaşadığı halda 1923- ildən 1989 -cu ilə qədər onları tarixi vətənində qətliam etdilər, sözün tam mənasında soyqırıma məruz qoydular, sağ qalanları isə qovdular. 1989-cu ildə ermənistandan milliyətcə Azərbaycanlı vətəndaşları qovularkən onların sayı rəsmi statistikaya görə cəmi 260.000 nəfər idi. Əslində isə ən azı 500.000 nəfər idi. Erməni rəsmi dairələri Azərbaycan millətindən olan vətəndaşların həqiqi sayını belə gizli tutur və onların sayını olduqca az göstərirdilər. Bu azmış kimi erməni lobbisinin və sovet ordusunda işləyən yüksək vəzifəli erməni generallarının təhriki və təşkilatı yardımı ilə 1991-ci il yanvarın 20-dən 21- keçən gecə, 17 minlik motorlu-atıcı qoşunla gecə yarısı saat 12-dən səhər saat 07-yə qədər sovet ordusu Bakıya hücum etdi. Bir neçə saat ərzində 730 (rəqəm dürüst deyil) nəfər şəxs qətl edildi, minlərlə insan güllə yarası aldı, yaralandı, şikəst oldu. Onlarla soydaşımız vertolyotlarla dənizə atdılar. Bu sətirlərin müəllifi olan mən dənizə atılmış soydaşlarımızın şişib su üzünə çıxdıqdan sonra uzun şişlərlə onları deşib batırmaq üçün maşınlarla sahilə, oradan isə qayıqlarla dənizə getdiklərinin şahidi olmuşam. Sonra mən yerli balıqçılardan dəqiq öyrəndim ki, bu əsgərlər su üzünə çıxmış cəsədləri batırmaq üçün dənizə gediblərmiş. O zaman mən Şüvəlanda Səməd Vurğun adına Yaradıcılıq Evinin (Pansonat) direktoru işləyirdim. Sovet qoşunlarının bir hissəsi burada dislokasiya edilmişdi. Uzun armaturlar kəsib, ucunu yonub biz kimi etmişdilər. Beləcə mənim gözümün qabağında qış ayı olsa da sovet əsgərləri açıq bortlu yük maşınlarına minib dənizə getdilər... Onların arasında Rusiyada yaşayan ermənilər də var idi.

Əli Kərimbəyli /AMEA/ MDHP Qərbi Azərbaycan Departamenti.